Kultura przed prawem 1989-2024 Przewodnik

środek odwoławczy od nieprawomocnego wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji, który przysługuje stronom postępowania. Apelację rozpatruje sąd drugiej instancji.

uprawnienie twórcy (a także jego spadkobierców oraz podmiotów, którym przekazano majątkowe prawa autorskie) do dysponowania utworem, rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Oznacza to, że dysponujący majątkowymi prawami autorskimi decyduje o zwielokrotnianiu i rozpowszechnianiu dzieła oraz formach jego adaptacji. Zakres autorskich praw majątkowych opisano w art. 17 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Prawa te są zbywalne (np. poprzez sprzedaż czy darowiznę) oraz podlegają dziedziczeniu. Wygasają one jednak po upływie siedemdziesięciu lat od śmierci twórcy – co reguluje art. 36 Pr. aut.

forma praw autorskich chroniąca więź twórcy z utworem. Art. 16 prawa autorskiego wymienia wśród nich: autorstwo utworu; prawo do oznaczenia nazwiskiem, pseudonimem lub wydania anonimowo; prawo do nienaruszalności treści i formy; prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu publiczności; prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Są to prawa bezterminowe (nie ulegają wygaszeniu) i w sposób trwały związane z twórcą. Prawa autorskie osobiste uznawane są za szczególną kategorię dóbr osobistych.

Prawnicy przychylają się do stwierdzenia, że prawa autorskie osobiste nie wygasają po śmierci autora (w przeciwieństwie do innych dóbr osobistych), jednak ich treść wraz z upływem czasu od śmierci twórcy ulega stopniowemu zawężeniu – ostatecznie zapewniają przede wszystkim poszanowanie autorstwa, luzując regulacje dotyczące sposobu korzystania z utworu czy nienaruszalności formy i treści (która jest dozwolona, np. przy odpowiednim oznaczeniu ingerencji).

zwyczajowa nazwa Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Dekret objął pełny katalog zbrodni wojennych oraz niektórych przestępstw przeciwko ludzkości, z uwzględnieniem norm prawa międzynarodowego. Przewidywał on tzw. sankcję bezwzględnie oznaczoną (tzn. ściśle określającą wymiar kary za dane przestępstwo, niepozostawiającą sądowi żadnej możliwości wyboru w zakresie rodzaju kary i jej wysokości). I tak: art. 1 przewidywał karę śmierci za zabójstwa, znęcanie się i innego typu prześladowanie ludności cywilnej i jeńców wojennych oraz działanie na szkodę osób przebywających na obszarze państwa polskiego; art. 2 przewidywał karę więzienia do lat 15 lub karę dożywotniego więzienia za szantaż z żądaniem okupu za zaniechanie donosu do władz niemieckich. Za przestępstwa objęte sierpniówką sąd obligatoryjnie orzekał ponadto utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz przepadek całego mienia osoby skazanej na rzecz Skarbu Państwa, a ponadto mógł orzec przepadek całego lub części mienia małżonka oraz dzieci skazanego. 

Dekret był pomyślany jako prawo wyjątkowe, ale nie przejściowe. Kilkakrotnie go nowelizowano, ale jako jedyny z wczesnych aktów prawa karnego Polski Ludowej częściowo obowiązuje w Polsce do dziś (ze względu na konwencję o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości). Przepisy wprowadzające Kodeks karny z 1997 r. nakazywały wymierzanie – w przypadku stosowania dawnych, ale wciąż obowiązujących przepisów – kary dożywotniego pozbawienia wolności zamiast kary śmierci. 

W praktyce (zwłaszcza w okresie 1944-1955) dekret był wykorzystywany do ścigania i skazywania nie tylko kolaborantów, szmalcowników i innych osób odpowiedzialnych za współudział w Zagładzie, lecz także przeciwników politycznych komunistycznej władzy, którzy nie współpracowali z Niemcami: żołnierzy AK, NSZ i innych podziemnych organizacji zbrojnych oraz działaczy cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego. 

Na podstawie dekretu skazano 9436 osób, z czego: na karę śmierci – 1055; na karę dożywotniego więzienia lub więzienia powyżej 10 lat – 981; na karę poniżej 10 lat – 7427.

dobra niemajątkowe przysługujące każdej osobie (fizycznej oraz prawnej). Ochronę dóbr osobistych reguluje Kodeks cywilny (art. 23 i 24).

Kodeks cywilny nie definiuje, czym są dobra osobiste człowieka, wskazuje jednak w art. 23 przykładowe rodzaje dóbr objętych ochroną. Są to m.in. wolność, cześć (godność i dobre imię), swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, prawo do prywatności, prawo do spokoju psychicznego, prawo do kultu osoby zmarłej. Na podstawie tego wyliczenia prawnicy przyjmują, że dobra osobiste odnoszą się do uznanych przez społeczeństwo wartości ważnych dla psychicznego i fizycznego dobrostanu człowieka. Dobra osobiste mają charakter niezbywalny (tzn. nie można ich się zrzec ani odstąpić ich innej osobie). 

Kodeks cywilny chroni także dobra osobiste osób prawnych – tzn. przedsiębiorstwa, organizacji etc. Robi to przez analogię do ochrony dóbr osoby fizycznej (co reguluje art. 43 kc). Za dobra osobiste uznaje się w tym przypadku m.in.: nazwę (imię) przedsiębiorstwa, wizerunek (dobre imię)  przedsiębiorstwa, tajemnicę korespondencji.

Kodeks cywilny chroni konkretne dobra osobiste niezależnie od  ich ochrony przewidzianej w innych przepisach (przykładowo: chroni dobre imię przed zniesławieniem, co regulowane jest przez art. 212 kk; chroni twórczość naukową lub artystyczną, której wolność gwarantowana jest przez art. 73 Konstytucji).

Dobra osobiste są wysoko cenione przez prawodawstwo, a sądy przykładają dużą staranność do zapewnienia ich nienaruszalności. Katalog dóbr osobistych jest cały czas rozbudowywany przez orzecznictwo sądowe i naukę prawa.

pojęcie służące określeniu granic w formułowaniu krytyki osoby lub instytucji. Krytyka nie stanowi naruszenia prawa, jeśli podjęta została w interesie publicznym, jeżeli jest zgodna z zasadami życia społecznego, jej celem nie jest dokuczenie, nie ma charakteru złośliwego oraz ma cechy rzetelności i rzeczowości. Ważnym czynnikiem jest tu oddzielenie osoby od jej działań lub sposobu pełnienia funkcji publicznych. Przekroczenie granic dozwolonej krytyki może stanowić zniesławienie, pomówienie lub naruszenie dóbr osobistych. Granice dozwolonej krytyki w publicystyce zakreśla prawo prasowe.

prawo twórcy (lub jego spadkobierców) do wynagrodzenia procentowego w przypadku odsprzedaży dzieł jego autorstwa dokonanej zawodowo (tzn. za pośrednictwem galerii, domu aukcyjnego etc.; oznacza to, że zasada droit de suite nie obowiązuje w przypadku sprzedaży prywatnej). Odsprzedażą jest sprzedaż “wtórna”, tzn. taka, która następuje po tym, jak twórca po raz pierwszy rozporządził dziełem. Droit de suite to zapis dotyczący majątkowego prawa autorskiego, reguluje go art. 19. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.

do listopada 1998 roku organ współpracujący ściśle z Europejskim Trybunałem Praw Człowieka oraz Komitetem Ministrów Rady Europy. Zajmowała się m.in. badaniem dopuszczalności skarg i wydawaniem opinii na temat naruszeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Od listopada 1998 roku sprawy rozpatrywane przez Komisję przejął Europejski Trybunał Praw Człowieka.

sąd międzynarodowy orzekający w sprawie skarg na naruszenie przez państwa członkowskie Rady Europy praw i wolności zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Należą do nich m.in.: prawo do życia, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do sprawiedliwego i rzetelnego procesu, prawo do prywatności, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność ekspresji, wolność od wszelkiej dyskryminacji etc. Wśród regulacji pojawia się prawo do skutecznych środków odwoławczych (art. 13) – umożliwia ono dochodzenie swoich praw po wyczerpaniu środków na gruncie prawa krajowego. Skargi na naruszenie praw gwarantowanych Konwencją składać mogą osoby fizyczne i organizacje pozarządowe z państw należących do Rady Europy.

w prawodawstwie polskim jedna z najważniejszych klauzul generalnych (tzn. terminów celowo niedookreślonych, by zapewniać swobodę decyzyjną, oraz odsyłających do norm pozaprawnych). Odnosi się do zobiektywizowanych wartości (np. wolność, sprawiedliwość, bezpieczeństwo) lub potrzeb (np. ochrona środowiska, zdrowie publiczne) ważnych dla społeczeństwa jako całości. Interes publiczny ma na celu dobro ogółu i zapewnienie harmonijnego funkcjonowania społeczeństwa. Termin nie ma swojej ścisłej regulacji, jest jednak wykorzystywany w aktach prawnych – w Konstytucji oraz w konkretnych ustawach, które zobowiązują do ochrony interesu publicznego w danym zakresie (np. zagospodarowania przestrzennego).

nałożona na osobę łamiącą prawo kara zbyt surowa i nieuzasadniona rozmiarami przestępstwa.

uchylenie wyroku prawomocnego (nie przysługuje od niego apelacja); uchylenie następuje wskutek rozpoznania i uznania za zasadną skargi kasacyjnej.

specjalny zapis w prawie autorskim, chroniący interesy twórcy. Pozwala twórcy żądać (na drodze renegocjacji umowy lub procesu sądowego) stosownego podwyższenia wynagrodzenia w razie rażącej dysproporcji między wysokością pierwotnego wynagrodzenia twórcy a korzyściami (zyskami) nabywcy praw, które powstały w wyniku rozporządzania dziełem. Klauzulę bestsellerową reguluje art. 44 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.

okoliczność wyłączająca karalność wypowiedzi artystycznej. Działanie, które w normalnych warunkach stanowi złamanie prawa, staje się prawnie dozwolone ze względu na specyfikę twórczości artystycznej (np. ukazanie nagiego ciała w teatrze czy filmie; znieważenie symboli narodowych w performansie). W ujęciu szerszym kontratyp to okoliczność, która uchyla bezprawność czynu ze względu na specyfikę lub kontekst działania (np. obrona konieczna czy dozwolona krytyka). Doktryna prawa dzieli kontratypy na ustawowe (tzn. wpisane w akty prawne) oraz pozaustawowe – czyli nieskodyfikowane. Kontratyp sztuki nie został skodyfikowany w polskim prawodawstwie, natomiast część prawników przychyla się do uznania jego pozaustawowego istnienia. Zasadność kontratypu sztuki można wywieść z konstytucyjnej gwarancji wolność twórczości artystycznej.

wykonywanie własnego prawa (np. gospodarczego, spadkowego, rodzicielskiego) w sposób sprzeczny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia społecznego (np. spadkobierca praw autorskich zatrzymuje wydawanie dzieł autora). Działanie takie nie jest uważane za korzystanie z przysługującego prawa i nie podlega ochronie prawnej. Zakaz nadużycia prawa podmiotowego pozwala rozstrzygać konflikt pomiędzy normami prawa przedmiotowego (pisanego) a normami moralnymi (powszechnie akceptowanymi w społeczeństwie, choć niewyrażonymi dosłownie w przepisach prawa). Powołanie się na nadużycie prawa prowadzi do zakwestionowania konkretnego czynu, nie zaś do podważenia określonego przepisu czy do trwałego pozbawienia możliwości korzystania z niego przez osobę uprawnioną. 

proces, w którym nie ma bezpośrednich dowodów winy. Poszlaki są dowodami niepełnymi, na ich podstawie można jedynie wnioskować o winie (a nie ją udowodnić). Aby w procesie takim zapadł wyrok, poszlaki muszą tworzyć logiczną i spójną całość. Częstą podstawą apelacji po wyroku w procesie poszlakowym jest wskazanie na brak powiązania między poszlakami.

łac. amicus curiae – termin wywodzący się z prawa rzymskiego, oznacza osobę lub organizację niebędącą stroną w postępowaniu, która mając specjalistyczną wiedzę dobrowolnie oferuje sądowi opinię dotyczącą sprawy. Celem opinii jest pomoc w kompleksowym rozpoznaniu sprawy oraz umożliwienie uwzględnienia argumentów lub poglądów, które nie zostały podniesione przez strony postępowania. Przekazywana na piśmie opinia ma wesprzeć sąd w rozstrzygnięciu rozpatrywanej sprawy, lecz sąd nie jest zobowiązany do jej uwzględnienia.

naczelny organ sądowy w Polsce, sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych. Zadaniem SN jest zapewnienie zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa. SN rozpatruje skargi kasacyjne (środki odwoławcze od wyroków prawomocnych) oraz podejmuje uchwały rozstrzygające najważniejsze zagadnienia prawne.

przepisy nie definiują tego pojęcia, lecz prawnicy proponują je rozumieć jako skargę niemającą oparcia w powszechnie obowiązującym prawie. Bezzasadność może dotyczyć różnych form odwoławczych – np. skargi kasacyjnej, zażalenia na umorzenie postępowania etc. 

zaskarżenie wyroku prawomocnego wydanego przez sąd apelacyjny. Ma prawo złożyć ją strona, która wniosła apelację od wyroku pierwszej instancji; strona, która nie wnosiła apelacji, może wnieść skargę kasacyjną jedynie, jeśli sąd odwoławczy zmienił orzeczenie na jej niekorzyść. Kasacja pozostaje jedną z ostatnich możliwości zmiany wyroku w postępowaniu karnym. Podstawy kasacji są ograniczone: dotyczy ona uchybień proceduralnych lub przypadku rażącego naruszenia obowiązującego prawa. Rozpoznający skargę kasacyjną Sąd Najwyższy robi to tylko w odniesieniu do kwestii formalnych – co oznacza, że sprawa nie jest rozpatrywana ponownie w zakresie merytorycznym.

utwór będący efektem twórczej współpracy dwóch lub więcej osób. Utwór taki musi spełniać trzy warunki: wkłady w dzieło poszczególnych współuczestników muszą mieć twórczy i indywidualny charakter; wkłady współautorów powinny tworzyć jedno dzieło; niezbędna jest współpraca autorów (uzgodnienie zamiaru stworzenia wspólnego dzieła, wzajemna akceptacja wkładów twórczych, wzajemna inspiracja). Współautorom przysługuje wspólne majątkowe prawo autorskie, natomiast przedmiotem wspólności nie są autorskie prawa osobiste. 

Przepisy polskie (regulacje z roku 1926 i 1952) traktują o dwóch rodzajach dzieł współautorskich – łącznym i nierozłącznym. Za utwór łączny ustawodawca uznawał np. operę i libretto, melodię i tekst, powieść i ilustrację w książce. Twórcy dzieła łącznego posiadali wspólne prawo co do całości utworu, jednak każdy zachowywał w swym zakresie prawo odrębne. W odniesieniu do dzieł nierozłącznych (np. powieść, utwór dramatyczny bądź dowolne inne dzieło napisane wspólnie przez kilku autorów) wkłady twórcze pochodzące od poszczególnych twórców tworzą jednorodną i nierozerwalną całość. Tym samym niemożliwe jest wydzielenie w gotowym dziele składników pochodzących od konkretnych twórców, które pozwoliłoby na zachowanie autonomiczności naukowej czy artystycznej oraz samodzielnego bytu prawnego. 

Wykonywanie wspólnego prawa do utworu współautorskiego uregulowane jest fragmentarycznie w art. 9 i 10 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.

wyrok wydany na posiedzeniu sądu, które odbywa się bez udziału stron; oznacza to, że wydania wyroku nakazowego nie poprzedza żadna rozprawa, a sąd opiera się na dowodach zebranych przez prokuraturę w postępowaniu przygotowawczym. Wyrok nakazowy może zapaść jedynie w sprawach „lżejszych” przestępstw. Wydanie wyroku nakazowego nie jest możliwe w sprawach toczonych z oskarżenia prywatnego. 

Co do zasady, wyrok taki może być wydany tylko, gdy okoliczności czynu i wina osoby oskarżonej nie budzą wątpliwości. Zasady trybu nakazowego reguluje rozdział 53. Kodeksu postępowania karnego. Celem trybu nakazowego jest uniknięcie procesów w sprawach oczywistych i skrócenie czasu postępowania, a więc odciążenie sądów.

Zarówno strona oskarżona, jak i pokrzywdzona mogą wnieść sprzeciw, w wyniku którego wyrok nakazowy traci moc – wówczas sąd rozpoznaje sprawę ponownie w ramach rozprawy. Brak sprzeciwu czyni wyrok prawomocnym.

orzeczenie sądu pierwszej instancji, od którego przysługuje środek odwoławczy (apelacja). Wyrok nieprawomocny nie podlega wykonaniu, jest nieostateczny, może zostać zaskarżony do sądu drugiej instancji, może zostać utrzymany, uchylony lub zmieniony przez sąd II instancji.

orzeczenie sądu wiążące dla stron postępowania i organów administracyjnych. Od wyroku prawomocnego nie przysługuje zwyczajny środek odwoławczy (ale można wnieść kasację). W przypadku sądu apelacyjnego (drugiej instancji) każdy wyrok jest prawomocny w momencie wydania. W przypadku sądu pierwszej instancji wyrok uprawomocnia się w wyniku niepodjęcia działania przez strony postępowania (8 dni po wydaniu, jeśli nie złożono wniosku o pisemne uzasadnienie wyroku lub 15 dni po doręczeniu uzasadnienia wyroku, jeśli nie wniesiono apelacji). Wniesienie apelacji pozostawia wyrok nieprawomocnym.

regulacja służąca ochronie interesów i praw osoby, która ze względu na długie trwanie procesu może zostać narażona na negatywne skutki nawet w przypadku wygrania sprawy. W ramach zabezpieczenia powództwa możliwe jest np.: zatrzymanie albo wycofanie z mediów tekstu zniesławiającego powoda; zajęcie pensji/ majątku rodzica uchylającego się od płacenia alimentów. Zabezpieczenie powództwa określa art. 730 Kodeksu postępowania cywilnego, który przewiduje, że sąd może udzielić zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania lub w jego toku. Wniosek o zabezpieczenie może złożyć każdy uczestnik postępowania sądowego w sprawie cywilnej, pod warunkiem, że uprawomocni swoje roszczenie (np. obowiązek alimentacyjny) oraz określi interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Zabezpieczenia powództwa mogą przybierać formę majątkową (art. 747 kpc), niepieniężną (art. 755 kpc) lub mieszaną. W przypadku roszczenia niepieniężnego – wielokrotnie pojawiającego się w niniejszej publikacji – sąd może zakazać produkcji lub dystrybucji produktu (czyli np. pokazywania filmu czy spektaklu teatralnego, wydania dzieła literackiego, wycofania z obiegu opublikowanej książki). Zabezpieczenie powództwa w odniesieniu do dzieł kultury jest krytykowane przez aktywistów jako rodzaj „cenzury prewencyjnej”; w 2010 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że sądowy zakaz publikacji nie narusza konstytucji, ale wymaga określenia ram czasowych, w jakich ma obowiązywać.

celowe i świadome popełnienie czynu zabronionego. O bezpośredniości zamiaru nie decyduje skuteczność, ale sama chęć popełnienia czynu. Niektóre przestępstwa – jak np. oszustwo czy kradzież – można popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim. 

występuje wówczas, gdy dana osoba nie ma chęci popełnienia czynu zabronionego, ale ma świadomość, że działanie może prowadzić do złamania prawa i “godzi się” na taki skutek. Granice pomiędzy zamiarem ewentualnym a nieumyślnością są nieprecyzyjne, ale decydująca jest tu wysokość prawdopodobieństwa skutku. Czynu z zamiarem ewentualnym nie popełnia się, jeśli działaniem kieruje lekkomyślność.

środek odwoławczy przysługujący na określone postanowienia w postępowaniu karnym lub cywilnym. Zażalenia nie składa się na wyrok (merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy), ale na postanowienia sądu kończące postępowanie bez merytorycznego rozstrzygnięcia (np. umarzające postępowanie, odrzucające pozew, odrzucające apelację) lub na inne postanowienia (w tym wydane w trakcie trwania postępowania). W niniejszej publikacji najczęściej spotykane są zażalenia składane na postanowienie o umorzeniu postępowania lub postanowienie dotyczące zastosowania środków zabezpieczających (zob. zabezpieczenie powództwa).

przestępstwo polegające na pomówieniu innej osoby lub instytucji o postępowanie lub cechy, które mogą poniżyć ją w oczach opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania czy godności; oczernienie. Do zniesławienia nie dochodzi, jeśli zarzut jest prawdziwy albo sprawca działa w obronie interesu publicznego (zob. dozwolona krytyka). Przestępstwo zniesławienia reguluje art. 212. Kodeksu karnego.

w najogólniejszym ujęciu czyn polegający na obrażeniu kogoś lub czegoś; chodzi o celowe naruszenie godności innej osoby poprzez obraźliwe zachowanie lub publiczne okazywanie pogardy przedmiotom objętym ochroną prawną. Czyn regulowany jest przez kilka przepisów prawa, które precyzują podmiot/przedmiot znieważenia – odnoszą się m.in. do znieważenia osoby (art. 216 kk), znieważenia narodu i państwa polskiego (art. 133 kk), znieważenia prezydenta RP (art. 135 kk), znieważenia znaku lub symbolu państwowego (art. 137 kk), znieważenia pomnika lub miejsca pamięci (art. 261 kk), znieważenia organu konstytucyjnego (art. 226 kk). Inną formą doprecyzowania znieważenia jest wskazanie motywacji czynu – np. art.  257 kk  przewiduje karanie tego, „[k]to publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości […]”.