13 listopada 2000: Otwarcie wystawy Naziści Piotra Uklańskiego w warszawskiej galerii Zachęta (pierwszy pokaz odbył się w 1998 r. w londyńskiej Photographers Gallery). Wystawa obejmuje serię 164 barwnych fotografii znanych, zagranicznych i polskich aktorów grających w filmach postaci nazistów. Zdjęcia przedstawiają przystojnych, eleganckich mężczyzn, uosabiających ideały męskości powojennej kinematografii (Clint Eastwood, Jean-Paul Belmondo, Harrison Ford, Charles Bronson, Steve McQueen, Jan Englert, Stanisław Mikulski, Daniel Olbrychski). Według słów Uklańskiego:
„Portret nazisty w kulturze masowej jest najbardziej wyrazistym okazem przekłamania prawdy o historii, o ludziach. Jest to dla mnie tym bardziej ważne, że to główne źródło informacji o tamtych czasach, dla wielu jedyne”. [Gorządek 2019]
17 listopada 2000: Aktor, Daniel Olbrychski w obecności (umówionych wcześniej) dziennikarzy TVP, skrycie wniesioną szablą niszczy kilka zdjęć aktorów (oprócz portretu własnego także zdjęcia Jana Englerta, Stanisława Mikulskiego i Jean-Paula Belmondo, którzy udzielili mu słownego upoważnienia). Szabla użyta przez aktora jest rekwizytem z filmu Potop podarowanym Olbrychskiemu przez reżysera Jerzego Hoffmana [Kosiewski 2001].
21 listopada 2000: Policja stawia Olbrychskiemu zarzut uszkodzenia mienia (na podstawie art. 288 kk) po wcześniejszym zawiadomieniu złożonym przez dyrektorkę Galerii Zachęta, Andę Rottenberg. Aktor przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu, wyjaśniając, że był to akt protestu przeciw bezsensowności wystawy i przeciw bezprawnemu wykorzystaniu jego wizerunku.
Grudzień 2000: Minister kultury, Kazimierz Ujazdowski uzależnia dalszą prezentację wystawy od umieszczenia na niej komentarza wyjaśniającego sens instalacji i zapobiegającego rozumieniu wystawy jako propagowania nazizmu. Artysta i kurator odmawiają i podejmują decyzję o wcześniejszym jej zamknięciu.
Luty 2001: Wicedyrektor Zachęty, Michał Jastrzębowski – w związku z polubownym załatwieniem sprawy – wycofuje z prokuratury wniosek o ściganie aktora. Olbrychski zobowiązuje się do finansowego pokrycia spowodowanych przez siebie strat. Ugodę zawarto przy akceptacji Piotra Uklańskiego.
Listopad 2000 – luty 2001: W związku z medialnymi komentarzami dotyczącymi wystawy Naziści Piotra Uklańskiego i reakcji Daniela Olbrychskiego wśród publiczności i w środowisku artystycznym zaznacza się podział na dwa obozy. Spór dotyczy m.in. granic wolności twórczości artystycznej, a także stopnia przygotowania polskiego społeczeństwa do odbioru dzieł sztuki współczesnej:
W aferze Nazistów nowe, krytyczne i postmodernistyczne strategie artystyczne zderzają się z konserwatywnym rozumieniem sztuki i roli artysty. Zamiast autoekspresji czy też poszukiwań formalnych, Uklański zaproponował sztukę jako dyskursywną konstrukcję o charakterze krytyki kultury. Jej tworzywem były gotowe, zawłaszczone i zredagowane przez artystę obrazy medialne oraz materia zbiorowej wyobraźni, modelowanej przez popkulturę. W projekcie Uklańskiego był oczywiście zawarty element prowokacji, ale prawdziwym problemem wydaje się nie tyle kontrowersyjna treść, ile język, jakim posłużył się artysta. Dyskursywna, postkonceptualna sztuka, śmiało przekraczająca granicę między obszarem stricte artystycznym, a społeczną, polityczną medialną rzeczywistością, wywoływała dezorientację widzów. Uklański wykonuje w tym czasie 10 serii swojej instalacji, która była prezentowana na wielu wystawach, m.in. w Jewish Museum w Nowym Jorku. [Szabłowski 2024]
14 października 2010: Kopia dzieła Naziści zostaje sprzedana w domu aukcyjnym Phillips de Pury & Company w Londynie za 568 000 funtów, co przejściowo uczyniło ją najdroższym sprzedanym polskim dziełem sztuki.
15 października 2010: Kopia dzieła Naziści zostaje sprzedana na aukcji w londyńskim oddziale Sotheby’s za 481 250 funtów.
6 grudnia 2022: Dziennikarz i krytyk artystyczny Piotr Szarzyński na łamach tygodnika „Polityka” uznaje Nazistów Uklańskiego za jedno z 10 najważniejszych dzieł sztuki ostatniego trzydziestolecia w Polsce [Sarzyński 2024].
Komentarze
Jeśli urodziliśmy się po wojnie, jeśli nie przeglądamy zdjęć archiwalnych dotyczących wojny, w zasadzie nie wiemy, jak wyglądali naziści. Albo inaczej – wiemy, ale jest to wiedza zapożyczona przede wszystkim poprzez kulturę popularną. To z niej wyłania się obraz nazisty, w potocznym kojarzeniu – zbrodniarza, bestii, człowieka pozbawionego uczuć, zwyrodniałego, a zarazem w sensie wizualnym – mężczyzny przystojnego i uwodzicielskiego. Uklański wybierając te wizerunki chciał zmusić widzów do zastanowienia, na ile kultura popularna powtarza pewne klisze, na przykład na temat zdrowego, silnego ciała – klisze, które były przecież produkowane w dyskursie III Rzeszy [Kowalczyk 2006].
