Październik 2010: Ukazuje się książka Agaty Tuszyńskiej Oskarżona Wiera Gran (Wydawnictwo Literackie). Książka przedstawia historię tytułowej bohaterki, Wiery Gran (właśc. Dwojra Grynberg, 1916-2007), śpiewaczki z warszawskiego getta oskarżonej po wojnie o kolaborację z Niemcami. Opowieść, oparta na rozmowach z bohaterką (liczącą w momencie powstawania książki ponad 80 lat i cierpiącą na manię prześladowczą), uzupełniona została relacjami świadków, dokumentami archiwalnymi i zeznaniami sądowymi. Książka doczekała się tłumaczeń i została wydana m.in. we Francji, Hiszpanii, Włoszech, Holandii, Grecji, Izraelu, USA i Niemczech.
Listopad 2010: Rodzina Władysława Szpilmana, syn Andrzej oraz wdowa po kompozytorze, Halina Grzecznarowska-Szpilman, występują do sądu przeciw Agacie Tuszyńskiej. Uznają, że książka narusza ich dobra osobiste w postaci prawa do kultu po zmarłym – autorka cytuje w książce wypowiedzi Wiery Gran oskarżające Władysława Szpilmana o kolaborację z Gestapo i policją żydowską przy doprowadzeniu Żydów na Umschlagplatz („[…] widziałam wyraźnie. Szpilman w czapce policjanta. […] Wywlekał za włosy kobiety. […] Nigdy o tym nie mówiłam, nie chciałam mu szkodzić. Teraz chcę, aby wiedział, że ja wiem” [Tuszyńska 2010: 122]. Powodowie podkreślają, że w spisach policjantów z getta nie ma Szpilmana. Adwokaci Andrzeja Szpilmana żądają przeprosin w kilku tytułach prasowych i na stronie internetowej Wydawnictwa oraz zakazu dystrybucji książki bądź usunięcia z książki fragmentów (około 30 stron) godzących w dobra osobiste Szpilmana. Powodowie wnioskują, by na czas procesu sąd – stosując tzw. zabezpieczenie powództwa – zakazał rozpowszechniania książki. Sąd oddala wniosek o udzielenie zabezpieczenia powództwa.
Pozwani (autorka i wydawnictwo) wnoszą o oddalenie powództwa. Dowodzą, że nie doszło do bezprawnego naruszenia dóbr powodów, gdyż autorka przytaczała wierne cytaty Gran; autorka zaznacza w książce, że nikt nigdy nie potwierdził stawianych przez Gran zarzutów wobec Szpilmana; ponadto Tuszyńska nie ukrywała choroby, podeszłego wieku i stanu psychicznego swej rozmówczyni.
Maj 2013: Wyższy Sąd Krajowy w Hamburgu zakazuje wydawnictwu Insel Verlag zamieszczania w niemieckim wydaniu książki fragmentów sugerujących, że Szpilman uczestniczył w akcji policji żydowskiej w getcie w 1942 roku. Orzeczenie z 21 maja 2013 roku nie dotyczy wydrukowanego i znajdującego się już w księgarniach pierwszego wydania książki, która ukazała się w Niemczech w marcu tegoż roku w nakładzie 3 tys. egzemplarzy. Zakaz sądowy został uznany przez pełnomocników wydawnictwa, które wycofało również elektroniczne wydanie książki z obiegu [Besschluss in der Sache Andreas Szpilmann 2013].
Wrzesień 2013: Sędzia sądu okręgowego Bożena Lasota oddala pozew rodziny Władysława Szpilmana, stwierdzając, że twórca piszący czyjąś biografię ma prawo przytaczać różne opinie. Sędzia podkreśla, że gdyby przyjąć argumentację powodów, nie dałoby się napisać biografii osoby niedawno zmarłej tak, aby nikogo nie urazić – „chyba że miałaby to być laurka” [sta/ itm 2014]. Sędzia dodaje, że Tuszyńska wyrażała wątpliwości wobec słów Gran, a materiał zebrała starannie. Według sądu miała ona też prawo cytować dokument IPN, z którego wynika, że gdy Szpilman starał się w PRL o paszport, powiedział SB, że Gran współpracowała z gestapo (a więc rzucił na nią bezpodstawne oskarżenie).
Rodzina Szpilmana zapowiada apelację od wyroku.
Listopad 2014: Sąd Apelacyjny oddala pozew wdowy po Władysławie Szpilmanie, uznając, że „swoboda twórczości literackiej i prawo do wolności wypowiedzi są ważniejsze niż kult pamięci po zmarłym”. Według Sądu książka jest bardziej literacka niż historyczna i dlatego nie poddaje się ocenie w kategoriach prawda-fałsz. Sąd uznał, że doszło do naruszenia prawa do dobrej pamięci po zmarłym, ale naruszenie to nie było bezprawne. Jak mówił sędzia Jacek Sadomski, autorka „nie przedstawiła prawdy Gran jako prawdy [historycznej]” [stan/itm 2014]. Powodowie zapowiadają wniosek o kasację wyroku.
Luty 2016: Sąd Najwyższy uchyla wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazuje sprawę sądowi niższej instancji do ponownego rozpatrzenia.
29 lipca 2016: Sąd Apelacyjny częściowo uwzględnia pozew i uznaje, że Agata Tuszyńska i Wydawnictwo Literackie muszą przeprosić wdowę oraz syna za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku. Wydawnictwo musi opublikować przeprosiny na swojej stronie internetowej, zaś autorka książki na łamach „Rzeczpospolitej”. Sąd nakazuje też, by wydawca w kolejnych dodrukach książki usunął kilka stron, na których padają oskarżenia pod adresem Władysława Szpilmana. Od wyroku można złożyć skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego, ale nie wstrzymuje to nakazu wykonania wyroku [sta/ itm 2016]. Sędzia SA Jolantę Pyźlak uzasadnia:
cytaty słów Gran, m.in., że widziała w getcie, jak Szpilman w czapce policjanta podczas akcji żydowskiej policji wywlekał kobietę za włosy, godziły w uczucia powodów, którzy mają prawo do pamięci Szpilmana jako „dobrego, prawego człowieka”. „Odbiór społeczny był taki, że jest to postawienie zarzutów Szpilmanowi. W toku procesu nie wykazano, żeby był to zarzut prawdziwy. A znaki zapytania także mogą znieważać”. Sędzia zwraca uwagę, że choć autorka jedynie cytowała wypowiedzi Wiery Gran, to zbyt mało się od nich zdystansowała. „Samo powołanie się przez autorkę na cytaty Wiery Gran nie uchyla bezprawności jej działania” [Redakcja 2016; Machajski, Jałoszewski 2016].
Komentarze
Media relacjonujące finał sprawy podsumowywały: „Osią sporu jest konflikt dwóch wartości: swobody twórczej pisarza oraz ochrony dóbr osobistych rodziny opisywanej postaci – wcześniej sądy przyznawały prymat pierwszej wartości. […] Sąd Apelacyjny uznał, że pozwani mają przeprosić powodów za naruszenie ich prawa do dobrej pamięci po zmarłym […]” [PAP 2016].
Ewa Nawój w artykule poświęconym książce wskazywała na ważny dla sprawy kontekst cytatu:
Tuszyńska […] w stopniu znacznym korzysta wprost z książki napisanej przez Wierę Gran i wydanej przez nią własnym sumptem, czasem książkę tę cytuje, w licznych fragmentach przytacza, już nie na prawach cytatu, spisane tam relacje Gran w formie prawie dosłownej. […] Poza tymi przytoczeniami są u Tuszyńskiej także dosłowne, zaznaczone graficznie cytaty, wypowiedzi Gran w pierwszej osobie. Nie zawsze jest jasne skąd pochodzące, z zapisków Gran, czy z zapisu magnetofonowego jej rozmówczyni. Mimo bowiem pozorów rzetelności Tuszyńska nie zawsze podaje źródło cytatu, także wtedy, gdy dotyczy to wypowiedzi innej osoby, nie Gran [Nawój 2011].
Krytyczka zwracała też uwagę na formę gatunkową książki:
[…] mamy do czynienia ze swego rodzaju hybrydą pod względem formalnym. Trochę prozy, trochę dokumentu, trochę nawet fotograficznych kolaży. Ani to do końca wiarygodny dokument, bo przejawia zbyt nonszalanckie traktowanie źródeł, ani do końca literatura piękna (w której nonszalancja jest dopuszczalna). Trudno oprzeć się wrażeniu, że Agata Tuszyńska nie sprostała zadaniu, którego się podjęła, nie dotarła do wszystkich dokumentów, być może nie przekonała do siebie niektórych osób, a osobliwa i błyskotliwa forma tej publikacji służyć ma zatuszowaniu tych braków [tamże].
Kontekst
Po raz pierwszy Wiera Gran wysunęła oskarżenia pod adresem Szpilmana w książce Sztafeta oszczerców. Autobiografia śpiewaczki (Paryż 1980). Książka ukazała się nakładem własnym autorki – książki nie chciał opublikować Jerzy Giedroyc, obawiając się procesów sądowych.
