Nasza przemoc, wasza przemoc, reż. Oliver Frljić

(2016-2024)

Cenzura nieformalna

Nagość

obraza uczuć religijnych

znieważenie symbolu państwowego

Teatr

25 września 2016: Na Festiwalu Prapremier w Bydgoszczy prezentowany jest  oparty na książce Estetyka oporu Petera Weissa spektakl Nasza przemoc, wasza przemoc w reżyserii Olivera Frljicia. 

Po pokazie: Do prokuratury wpływa osiem zawiadomień o możliwości popełnienia przestępstw obrazy uczuć religijnych i publicznego znieważenia flagi państwowej, które składają posłowie Anna Sobecka (PiS) i Paweł Skutecki (Kukiz’15), wojewoda kujawsko-pomorski Mikołaj Bogdanowicz, bydgoscy radni PiS Grażyna Szabelska, Krystian Frelichowski i Jarosław Wenderlich, Ogólnopolski Komitet Obrony przed Sektami i Przemocą, a także osoby prywatne. „Część z zawiadamiających o możliwości popełnienia przestępstw przyznawała, że sztuki nie widziała, a sprawę zna tylko z relacji świadków i mediów” [PAP 2016].

16 października 2016: Prokuratura informuje o wszczęciu śledztwa w sprawie: „Zastępca szefa Prokuratury Rejonowej Bydgoszcz-Północ podkreślił, że osoby zawiadamiające o możliwości popełnienia przestępstwa zostaną przesłuchane w charakterze świadka, zostanie ustalone czy są oni pokrzywdzonymi. Zaznaczył, że zostaną przesłuchani również inni świadkowie, jak organizatorzy festiwalu, widzowie i może zagraniczni autorzy spektaklu i występujący w nim aktorzy” [tamże]. Zapowiadane jest przesłuchanie dyrektora teatru organizującego festiwal, Pawła Wodzińskiego.

15 listopada 2016: Rzecznik Praw Obywatelskich kieruje do Prokuratury Rejonowej Bydgoszcz-Północ oraz do Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego wystąpienia w sprawie zarzutów kierowanych pod adresem sztuki. Niepokój Rzecznika wzbudza zjawisko „miękkiej cenzury”, która polega na wywieraniu presji na artystów lub dyrektorów instytucji kultury przez przedstawicieli władzy [Wystąpienie… 2016]. 

18 lutego 2017: W Teatrze Powszechnym ma miejsce premiera spektaklu Klątwa w reżyserii Frljicia. Prowadzący śledztwo nie korzysta z obecności reżysera w Polsce, by uzyskać od niego wyjaśnienia.

Wrzesień 2017: Prokuratura informuje, że dysponuje obszernymi opiniami biegłych z dziedziny religioznawstwa i teatrologii, którzy nie dopatrzyli się zamiaru obrazy kogokolwiek: „Według biegłych to sztuka dla odbiorcy z wyrafinowanym gustem i tolerancją dla form przekazu. Sztuka, której adresatem jest bogaty świat Zachodu i biedny świat Wschodu” [Czajkowska 2017]. „Biegli uznali, że ze sztuki nie wolno wyciągać kontekstów, a należy traktować ją jako całość. A jako całość w ich mniemaniu nie obraża uczuć religijnych” [Milanowski, Czajkowska 2024]. Prokuratura prosi o uzupełniającą opinię biegłego z zakresu teologii chrześcijańskiej: „Ma nam udzielić odpowiedzi, czy krzyż jako symbol objęty jest kultem, tak w doktrynie, jak i praktyce Kościoła chrześcijańskiego” [Czajkowska 2017]. 

29 września 2017: Prokuratura informuje, że przedłużyła postępowanie i skierowała do prawników z Chorwacji prośbę o przesłuchanie twórców spektaklu: „Trudno jednoznacznie podać termin podjęcia w sprawie decyzji merytorycznej, ponieważ będzie on związany m.in. z uzyskaniem od strony słoweńskiej [prawdopodobnie chodziło o Chorwację, z której pochodzi Frljić – przyp. red.] materiałów ze zleconej pomocy prawnej” [Pluta 2017].

4 października 2017: Prokuratura informuje, że zwróciła się o międzynarodową pomoc prawną do Słoweńców, z prośbą o przesłuchanie słoweńskich aktorów. 

11 stycznia 2018: Prokuratura informuje, że ze względu na oczekiwanie na pomoc bałkańskich prawników podjęła proceduralną decyzję o zawieszeniu śledztwa.

Maj-lipiec 2018: Nasza przemoc, wasza przemoc pokazywana jest na festiwalu Divadelni svet w Brnie, wywołując protesty. O sprawie na portalu A2larm pisze Eva Sýkorová [2018]. Prymas Czech decyduje się na bezprecedensowy w historii Czech gest i pozywa teatr w Brnie o naruszenie dóbr osobistych (w czeskim prawie nie istnieje zapis będący odpowiednikiem polskich paragrafów o obrazie uczuć religijnych). Miało do niego dojść ze względu na sugestie, że nauczanie Chrystusa, z którym prymas się utożsamia, pochwalało gwałty na kobietach. „Poza cywilnym pozwem kard. Duki złożono kilkanaście zawiadomień o popełnieniu przestępstwa w związku z brneńskimi spektaklami Frljicia. Wszystkie zostały uznane za bezpodstawne” [Mrozek 2018].

Kwiecień 2024: Bydgoska prokuratura informuje, że „śledztwo dobiega końca” [Milanowski, Czajkowska 2024]. 

Komentarze

Frljić przyznał: „Byłem przesłuchiwany w Zagrzebiu. Sędzia sama była zszokowana pytaniami, które miała mi zadać” [Milanowski, Czajkowska 2024].

Krytyczka teatralna, Magdalena Rewerenda, w obszernej analizie spektaklu omawiała kluczowe sceny, które wzbudziły protesty podczas prezentacji na Festiwalu Prapremier. Analiza uwzględniała również specyficzne strategie reżyserskie Frljicia – zacieranie granicy między prawdą i fikcją, grę z biografiami aktorów, bezpośrednie zwroty do publiczności czy odwołania do symboli odnoszących się do kulturowej, narodowej i religijnej tożsamości – oraz wskazywała na artystyczne i społeczne konsekwencje tych zabiegów. O kontrowersyjnych scenach badaczka pisała następująco: 

Europocentryczna   wizja   „cywilizacji”   opartej   na   chrześcijańskim   humanitaryzmie   i najwyższych osiągnięciach kultury zostaje skompromitowana.

Takie też jest znaczenie sceny, która stała się przyczynkiem do oskarżenia twórców spektaklu o obrazę uczuć religijnych: tej, gdzie owinięty w tkaninę w kolorach polskiej flagi  Jezus  (a  właściwie – choć  to  oczywiste,  ale  w  przypadku  budzących  emocje  strategii reżyserskich Frljicia warte nieustannego podkreślania – symbol, znak Jezusa, aktor  grający  postać  mającą  w  tej  scenie  skojarzenia  z  Jezusem  wywoływać)  zrywa  kobiecie z głowy hidżab, a następnie (gra, że) ją gwałci. Postaci te są wielopiętrowymi znakami:  nie  tylko  odpowiednia  charakteryzacja  buduje  znak  „polskiego”  Jezusa,  ale  i  Jezus  jest  tu  tylko  i  aż  metaforą:  po  raz  kolejny  silnej,  dominującej,  niemal  monolitycznie  chrześcijańskiej  Europy,  agresywnie  podporządkowującej  sobie  „Muzułmankę”:  słaby,  egzotyczny  i  obcy  kulturowo,  ale  skutecznie  eksploatowany  ekonomicznie  Wschód. Frljić brutalnie gra tu ze stereotypami islamskiego terroryzmu i chrześcijańskiej łaski, odwracając role i zwracając uwagę na ich powierzchowność. 

„Polskość” tego symbolicznego Chrystusa też jest zaledwie symbolem – Polska to Europa,  podobnie  jak  każdy  inny  kraj,  w  którym  spektakl  Frljicia  jest  pokazywany:  flaga  zmieniana  jest  w  zależności  od  zapraszającego  państwa,  nie  była  pomysłem  dedykowanym Polsce, choć romantyczna wizja „Polski – Chrystusa narodów” przypadkowo buduje tu kolejne piętro tego złożonego znaku. Jezus Frljicia jest figurą „turbopatriotyczną”:  uzbrojony  w  polską  flagę  i  koronę  cierniową  staje  do  boju  w  obronie  wciąż  zagrożonej  niepodległości  Polski,  w  swoistym  „połączeniu  rozkoszy  i  bólu”, w   roli   „kulturowego   herosa   pokonującego   pierwotnego   smoka   chaosu   i   ustanawiającego ład w świecie. Sprzeciw dodaje mu sił, usztywnia pancerz tożsamości”. Nie  jest  to  zresztą  pierwsze  pojawienie  się  flagi  w  tym  spektaklu.  Zaraz  po  omawianej  wcześniej  sekwencji  zacierania  arabskich  napisów  na  ciałach  aktorów,  gdy  większość  z  nich  się  rozchodzi,  ale  Stille  Nacht  nie  przestaje  jeszcze  grać,  na  scenie  zostaje  jedynie  aktorka  w  hidżabie  i,  powtarzając  performance  Carolee  Schneemann  Interior Scroll, wyciąga z waginy kawałek materiału w kolorach polskiej flagi. Muzułmanka  przejmuje  rolę  Matki  Boskiej,  a  zamiast  Jezusa  „rodzi”  Polskę,  która  nie  mogłaby istnieć bez figury Muzułmanki: istota polskości powstaje w odniesieniu do Innego definiowanego jako zagrożenie. Tożsamość narodowa rodzi się dzięki temu, co ma być wypchnięte w celu zapewnienia bezpieczeństwa homogenicznej struktury [Rewerenda 2020].

BIBLIOGRAFIA:

 

Czajkowska Małgorzata, Prokuratorzy do Chorwatów: Przesłuchajcie nam Frljicia, Wyborcza.pl – Bydgoszcz, 29.09.2017, https://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/7,48722,22443140,prokuratorzy-do-chorwatow-przesluchajcie-nam-frljica.html [dostęp: 5.09.2024].

 

Milanowski Janusz, Czajkowska Małgorzata, Prokuratura kończy śledztwo w sprawie obrazy uczuć religijnych w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, Wyborcza.pl – Bydgoszcz, 27.04.2024, https://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/7,35590,30925437,prokuratura-konczy-sledztwo-w-sprawie-obrazy-uczuc-religijnych.html [dostęp: 5.09.2024].

 

Mrozek Witold, Prymas Czech idzie do sądu. Oliver Frljić obraził jego uczucia religijne spektaklem, którego prymas nie widział, Wyborcza.pl, 21.07.2018, https://wyborcza.pl/7,112395,23701269,prymas-czech-idzie-do-sadu-oliver-frljic-obrazil-jego-uczucia.html [dostęp: 5.09.2024].

 

PAP, Prokuratura wszczęła śledztwo spektaklu „Nasza przemoc i wasza przemoc”, Dziennik – Gazeta Prawna, 19.10.2016, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/985886,prokuratura-wszczela-sledztwo-spektaklu-nasza-przemoc-i-wasza-przemoc.html [dostęp: 5.09.2024].

 

Pluta Joanna, Spektakl Frljicia wciąż pod lupą śledczych, Gazeta Pomorska”, 4.10.2017, http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/spektakl-frljicia-wciaz-pod-lupa-sledczych.html [dostęp: 5.09.2024].

 

Rewerenda Magdalena, Migracja, pamięć, tożsamość. „Nasza przemoc, wasza przemoc” Olivera Frljicia, „Archiwum Emigracji” 2020, zeszyt 28. 

 

Sýkorová Eva, Gwałt na teatrze czy gwałt na widzach? Oliver Frljić w Czechach, tłum. Olga Słowik, KrytykaPolityczna.pl, 7.06.2018, https://krytykapolityczna.pl/kultura/teatr/gwalt-na-teatrze-czy-gwalt-na-widzach-oliver-frljic-w-czechach/ [dostęp: 6.09.2024].

 

Wystąpienie w sprawie zarzutów kierowanych pod adresem sztuki „Nasza przemoc, wasza przemoc”, Biuletyn Informacji Publicznej RPO, 15.11.2016, https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/wyst%C4%85pienie-w-sprawie-zarzut%C3%B3w-kierowanych-pod-adresem-sztuki-%E2%80%9Enasza-przemoc-wasza-przemoc%E2%80%9D-na%C5%A1e  [dostęp: 5.09.2024].