Początek lutego 2021: W ramach zorganizowanej w czasie pandemicznego lockdownu przez Galerię Sztuki Współczesnej w Opolu akcji „Co robić czekając?” w dniach 1.02-7.02 prezentowana jest praca Tomasza Mroza bez tytułu. Instalacja przedstawia głowostópa (figuratywną postać) unieruchomionego przez przytrzaskujące jego głowę liść, kamień i skrzyżowane patyki, na których znajdują się czerwie. Opis kuratorski tłumaczy, że „ujęcie statyczne rzeźby nawiązuje do postawy medytacyjnej, jednak figura staje się w rezultacie parodią ascetycznej kontemplacji – obcowanie z naturą czy obecne tu symbole duchowości a może nawet wiedzy tajemnej wyzute zostają z pierwotnego sensu dążenia do duchowej doskonałości zamieniając się w wizję męczącego odrętwienia i opresji” [Kropiowski 2021]. Z racji pandemicznych obostrzeń pracę Mroza oglądać można z ulicy przez szklaną witrynę.
7 lutego 2021: Ostatniego dnia prezentacji (7.02.2021) lokalna TVP emituje materiał filmowy Jakuba Biela, w którym zasugerowane zostaje, że „główny element [rzeźby – red.] stanowi krzyż obwieszony przedmiotami przypominającymi «robaki» lub «genitalia»”, „co budzi obsceniczne skojarzenia” [Biel 2021]. Nakreślony w materiale odbiór dzieła jest jednoznacznie negatywny. Wypowiadający się w nim mieszkaniec Opola zwraca uwagę na odbiorcze afekty („Ciężko o tym opowiadać. Te emocje są bardzo konkretne i niekoniecznie miłe” [Biel 2021]), co pozwala reporterowi zadać pytanie „czy instalacja, której autor wykorzystał krzyż obwieszony czymś, co niektórym przypomina parówki, robaki lub genitalia, nie obraża aby uczuć religijnych” [Biel 2021].
8 lutego 2021: Prywatna osoba kontaktuje się z galerią i żąda usunięcia pracy. Mieszkaniec Krapkowic zawiadamia policję, że prezentowana w Aneksie GSW praca obraża jego uczucia religijne. Na miejscu pojawiają się funkcjonariusze, którzy dokonują oględzin instalacji, przesłuchują w charakterze świadka kuratora wystawy i zobowiązują dyrekcję galerii do zabezpieczenia monitoringu, bo „może być [to] ważny materiał poglądowy dla sądu czy dla prokuratury” [amd 2021]. Pracownicy galerii w trakcie sporządzania protokołu wyjaśniają, „że rzekome parówki to robactwo – czerwie, symbol śmieci, marności i przemijania” [amd 2021]. Policjanci nie dopatrują się złamania przepisów, ale zgodnie z przepisami przesyłają materiały ze sprawy do prokuratury.
Koniec lutego 2021: Prokuratura umarza śledztwo. Rzecznik opolskiej prokuratury, Stanisław Bar, oświadcza mediom, że „obiekty, które znajdowały się na krzyżu, to czerwie symbolizujące umieranie i bezruch, co jest wypowiedzią artystyczną autora odnośnie okresu epidemii” oraz że
w przypadku obrazy uczuć religijnych śledczy muszą badać zarówno czynniki obiektywne, jak i subiektywne. Co do tych pierwszych prokuratura doszła do wniosku, że instalacja była wypowiedzią artystyczną, częścią zadanego przez galerię cyklu. Jej opis i znaczenie poszczególnych elementów został wyjaśniony w opisie kuratorskim zamieszczonym na stronie internetowej GSW. Co do drugich śledczy przyjrzeli się forum internetowym, na którym szukali odniesień do wystawy. Doszli do wniosku, że jedynie komentarze osoby zgłaszającej wskazywały na obrazę uczuć, reszta komentujących nie podnosiła tego typu argumentów [Zapotoczny 2022].
1 kwietnia 2022: Wskutek uchylenia przez Sąd Rejonowy w Opolu postanowienia o umorzeniu, w sprawie obrazy uczuć religijnych przez Mroza zostaje wszczęte ponowne dochodzenie. Rzecznik prokuratury w informującym o tym komunikacie wskazuje, że osoba pokrzywdzona zapoznała się z dziełem za pośrednictwem fotografii zamieszczonych na profilu GSW na portalu społecznościowym. W toku sprawy zapada decyzja o ponownym umorzeniu postępowania. Materiał zdjęciowy pozostaje dostępny na stronach galerii.
Styczeń 2023: Śledztwo zostaje podjęte po raz trzeci na polecenie prokuratora regionalnego z Wrocławia. Rzecznik opolskiej prokuratury, Stanisław Bar, tłumaczy, że
postępowanie można podjąć w przypadku pojawienia się nowych okoliczności albo na skutek jakichś braków postępowania. W tym przypadku mamy do czynienia z tą drugą wersją. Prokurator regionalny uznał, że konieczne będzie zasięgnięcie opinii biegłego z zakresu kulturoznawstwa i historii sztuki. Ma on pod takim kątem ocenić instalację: czy jest to wyraz wyłącznie artystyczny, czy może to również wyczerpywać znamiona występku w związku z obrazą uczuć religijnych poprzez znieważanie przedmiotu czci religijnej w postaci krzyża poprzez wykorzystanie go w określony sposób w ramach instalacji prezentowanej w Galerii Sztuki Współczesnej w Opolu [Zapotoczny 2023].
12 czerwca 2023: Śledztwo zostaje po raz trzeci umorzone; prokuratura po zapoznaniu się z opinią biegłego dra Tomasza Mikołajczyka z ASP im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu stwierdza, że czyn nie zawiera znamion przestępstwa. Rzecznik opolskiej prokuratury, Stanisław Bar, informuje, że
biegły wskazał w szczególności, że sztuka współczesna zasadza się na „nieograniczoności artystycznych strategii” i jako taka odrzuca „zależność od zbiorowych preferencji i oczekiwań”. W konkluzji opinii stwierdzono ponadto, że oceniana rzeźba „tak w formie, jak i treści zawierała wyłącznie elementy kreacji artystycznej i nie niosła przekazu o charakterze poniżającym lub obelżywym” [Zapotoczny 2023a].
Postanowienie jest prawomocne.
Komentarze
Anna Markowska w eseju Sztuka jako niedogodność, czyli jak wysadzić w powietrze kopułę wzniosłości umieściła pracę Mroza pośród „kulturowych przeszkadzaczy”. Badaczka definiuje ową kategorię (za Andrzejem Kostołowskim) jako uprawianie sztuki odmiennej od tej poddającej się estetyzacji, dyscyplinie i regułom władzy. W kontekście oskarżenia Mroza o obrazę uczuć religijnych krytyczka pisze:
niepokój wzbudza jednak droga do oczyszczenia z zarzutu: sformułowanie jednoznacznej wykładni. Stwierdzono, że w pracy Bez tytułu powinniśmy widzieć robaki i tylko robaki, gdyż najgorsza dla spokoju społecznego okazała się niepewność. Prac o niejednoznacznym przekazie nie powinno się więc eksponować w przestrzeni publicznej bez dokładnej instrukcji, co widz ma myśleć [Markowska 2021].
Kontekst ten przypomina o decyzji ministra kultury Kazimierza Michała Ujazdowskiego, który w 2000 roku, po skandalu związanym ze zniszczeniem wystawy Piotra Ulańskiego Naziści w Zachęcie przez Daniela Olbrychskiego, nakazał umieszczanie wykładni interpretacyjnej przy każdej pracy artystycznej eksponowanej w państwowej instytucji sztuki. Domknięcie semantyczne dzieł zapobiec miało nieporozumieniom odbiorczym. Historycy sztuki występowali wówczas przeciwko narzucaniu publiczności interpretacji. W podobnym tonie, w kontekście pracy Mroza, wypowiadała się dyrektor Galerii Sztuki Współczesnej, Joanna Filipczyk, która w oświadczeniu cytowanym przez TVP stwierdziła, że „jednym z wielkich przywilejów sztuki jest wielorakość interpretacji i możliwość rozbudzenia, nieoczywistych często, skojarzeń” [Biel 2021].
