1 sierpnia 2011: Nakładem Wydawnictwa Znak (imprint Literanova) ukazuje się książka Joanny Onoszko Sekretne życie motyli. Debiutancka powieść opowiada o grenlandzkiej wyprawie czworga przyjaciół – Stefana i Lizy oraz Nory i Alka – na której przebieg wpływają toksyczne relacje między uczestnikami oraz ambicje zawodowe. Czytelnicy zwracają uwagę, że „narracja brzmi jak mowa oskarżycielska pod adresem pogubionego moralnie polskiego alpinizmu. Wychodzi z niej, że wspinacze koloryzują dokonania, zdobywają szczyty, na których nigdy nie postawili stopy, a całe to chodzenie po górach jest sztuczką PR-ową” [Wojciechowski 2021]. Książka zawiera notę: „Wszelkie opisane w niej postacie i wydarzenia są dziełem Autorki, a ich ewentualne podobieństwo do osób czy też zdarzeń rzeczywistych jest całkowicie przypadkowe” [Zakazane życie motyli… 2011]. Publikacja wstrząsa środowiskiem wspinaczy, które szybko rozpoznaje w bohaterach konkretne osoby – Elizę Kubarską i Dawida Kaszlikowskiego – i identyfikuje powieściową ekspedycję jako faktyczną wyprawę z 2009 roku.
Przed premierą: Książka krąży w maszynopisie w środowisku wspinaczy od pewnego czasu; na jej podstawie podważana jest wiarygodność osiągnięć Kubarskiej i Kaszlikowskiego – przede wszystkim kwestionowane jest wcześniej nagradzane wytyczenie drogi Golden Lunacy (w toku sprawy nagroda zostaje wspinaczom odebrana). Ze względu na wyraźne nawiązanie do dwójki znanych wspinaczy redakcje wydawnictw specjalistycznych („górskich”) odmawiają jej wydania [Wikariak 2021].
Sierpień 2011: Kubarska i Kaszlikowski składają pozew przeciwko autorce książki, wydawnictwu oraz sieci Empik (dystrybutor) o naruszenie dóbr osobistych.
4 sierpnia 2011: Sąd Okręgowy w Warszawie na posiedzeniu niejawnym w ramach zabezpieczenia powództwa wydaje na czas trwania postępowania zakaz dystrybuowania książki w jakiejkolwiek formie. Tego samego dnia Kaszlikowski informuje o decyzji sądu na swoim blogu – w tekście Postanowienie sądu ws. książki-oszustwa publikację Onoszko określa „rażącym przestępstwem literackim” [Zakazane życie motyli… 2011].
3 lutego 2012: W „Dużym Formacie” ukazuje się reportaż Katarzyny Surmiak-Domańskiej Człowiek na ścianie, poświęcony sprawie – autorka relacjonuje perspektywę obu stron sporu, ale reportaż wyraźnie sprzyja Onoszko. Wedle reportażu powieść „Żyła na wolności miesiąc. Potem została aresztowana i czeka na wyrok”, zaś Kaszlikowski „chce, żeby […] tekst był opowieścią o medialnej nagonce i wielkim spisku mającym na celu usunięcie jego i żony z życia publicznego” [Surmiak-Domańska 2012]. W reportażu pada ważne dla dalszego procesu stwierdzenie Onoszko: „Początkowo wraz z wydawnictwem chcieliśmy przedstawić książkę jako powieść opartą na faktach. Jednak po namyśle wydawnictwo zdecydowało się na formułę, że wszelkie podobieństwo do osób żyjących jest przypadkowe. Byłam debiutantką, zgodziłam się” [Surmiak-Domańska 2012].
28 czerwca 2012: Przed Sądem Okręgowym w Warszawie rozpoczyna się proces. Kubarska i Kaszlikowski wnoszą o wyłączenie rozprawy z jawności, do czego sąd się przychyla. Pozwani – w tym autorka – domagają się oddalenia pozwu, utrzymując, że opisane w książce postaci są fikcyjne.
Lipiec-sierpień 2012: Ze względu na kontrowersje wywołane książką, Polski Związek Alpinizmu organizuje (wedle mediów – pierwszą w historii) wyprawę weryfikacyjną: „trójka doświadczonych wspinaczy jedzie na Grenlandię, by sprawdzić, czy Golden Lunacy rzeczywiście istnieje, oraz ocenić jej skalę trudności”; „Ostateczny raport i jego uzupełnienie potwierdzają, że droga Golden Lunacy jest «poważna» i istnieje w linii, jaką opisali, choć trudności kilku odcinków trasy są według PZA niższe niż sugerowane przez eksploratorów” [Wikariak 2021]. PZA uznaje, że choć Kubarska i Kaszlikowski zawyżyli trudność kilku odcinków, „mogli to zrobić nieintencjonalnie. Nie ma dowodów, aby celowo wprowadzali opinię publiczną w błąd” [Wojciechowski 2021]. Ekipa sprawdzająca zostaje włączona do procesu w charakterze świadków.
29 stycznia 2021: Po blisko 10 latach procesu Sąd Okręgowy w Warszawie zakazuje Onoszko oraz wydawnictwu Znak publikacji i rozpowszechniania całej książki. Pozwani mają zapłacić zadośćuczynienie i opublikować (w kilku wskazanych przez sąd miejscach) przeprosiny. W treści przeprosin, do których zostaje zobowiązana autorka, mają znaleźć się słowa: „pod pozorem fikcyjności bohaterów naruszyłam ich dobra osobiste poprzez rozpowszechnianie fałszywych informacji o ich wyprawie, kwalifikacjach moralnych i zawodowych” [Bryczkowska 2021]. Sąd oddala powództwo wobec sieci Empik, która dystrybuowała książkę – „ponieważ prawo prasowe wyraźnie ogranicza krąg podmiotów odpowiedzialnych za sprzeczną z prawem publikację, zaś spółka wycofała książkę ze sprzedaży natychmiast po powzięciu wiedzy o komplikacjach” [Rudak 2022]. Wyrok komentują adwokaci Marcin Boruc i Adam Zwierzyński, którzy reprezentowali Kubarską i Kaszlikowskiego:
Mamy świadomość tego, że może on wywołać kontrowersje, ale jesteśmy przekonani, że nie można utożsamiać go czy to z cenzurą, czy z atakiem na wolność słowa. To tarcza przyznana przez niezależny sąd naszym mocodawcom […]. Za słowa, bez względu na gatunek literacki wypowiedzi, trzeba brać odpowiedzialność. Wolność słowa nie jest absolutna, a wyrok dotyczy jej granic i standardów obowiązujących wydawców [Wikariak 2021].
Po wyroku: Wszystkie strony składają apelacje. Autorka i wydawca podtrzymują, że „wolność wypowiedzi pisarza jest okolicznością wyłączającą bezprawność ewentualnego naruszenia dóbr osobistych, zatem jeśli nawet fikcja literacka została oparta faktach, to nikt nie może odpowiadać za treść książki” [Rudak 2022]. Adwokaci Kubarskiej i Kaszlikowskiego natomiast kwestionują decyzję sądu, by w sprawie dotyczącej publikacji książki zastosować art. 38 prawa prasowego i na jego podstawie oddalić roszczenia wobec dystrybutora książki (przepis stanowi: „odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ponoszą autor, redaktor naczelny lub inna osoba, którzy spowodowali opublikowanie tego materiału; nie wyłącza to odpowiedzialności wydawcy. Przepis ten wyłącza od odpowiedzialności cywilnej dystrybutora prasy” [VI ACa 364/21]).
28 kwietnia 2022: Sąd Apelacyjny utrzymuje decyzje o uznaniu autorki i wydawcy książki winnymi naruszenia dóbr osobistych, zmienia jednak wyrok, zmniejszając zasądzone sumy odszkodowania i doprecyzowując kwestie publikacji przeprosin. Sąd w uzasadnieniu skupia się na treści książki, wyróżniając w niej dwa główne wątki: alpinistyczny (dotyczący sfery zawodowej) oraz prywatny (dotyczący cech charakteru i relacji międzyludzkich). W podsumowaniu sędzia stwierdza: „Pozwana przekroczyła zasady dozwolonej krytyki, przy czym w zakresie wątku alpinistycznego krytyka została posunięta do zbyt daleko idących zarzutów, co spowodowało ocenę, iż w takiej formie nie była już oparta na faktach i nie pozostawała w interesie społecznym, natomiast w zakresie wątku prywatnego – brak było zarówno interesu społecznego, jak jakichkolwiek okoliczności egzoneracyjnych” [VI ACa 364/21]. Sąd II instancji orzeka, że decyzja sądu I instancji o oddaleniu pozwu wobec dystrybutora na podstawie art. 38 pr. pras. była prawidłowa.
W uzasadnieniu wyroku sąd skupił się głównie na zawartości książki i związanych z tym granicach dozwolonej krytyki. Fragmenty uzasadnienia:
działanie powodów należy ocenić negatywnie. Sprzeczne z dobrymi obyczajami panującymi w środowisku alpinistycznym i szerzej – turystyki wysokogórskiej było […] przeinaczanie osiągnięć, ich podkoloryzowanie, aby wydawały się większe […];
W konsekwencji pozwana miała prawo takie postawy krytykować. Jednakże jej krytyka poszła zdecydowanie za daleko. Mogła ona napisać krytyczny reportaż, czy artykuł, w którym przedstawiłaby swoje wątpliwości co do drogi powodów, w świetle okoliczności, które widziała podczas wyprawy, odbywającej się ex post, a mającej dokumentować tę pierwszą, gdzie zdjęcia wykonywano także w innych miejscach /mających udawać te pierwsze/. Mogła postulować sprawdzenie ich wyczynów, zgłosić formalną petycję w tym przedmiocie do władz (…) Związku (…). Mogła zakwestionować rzetelność ich zdjęć i postulować sprawdzenie tej kwestii, skoro zarzucała ich przerabianie, przekręcanie […], czy też robienie w innym, dużo łatwiejszym miejscu. Natomiast krytyka powodów w ramach wątku alpinistycznego w książce idzie dalej, w ogóle kwestionując zdobycie drogi, prawdziwość ich osiągnięć i nazywa ich oszustami […]. W rozmiarze, natężeniu i zakresie jest nieuprawniona […].
Jednocześnie wolność wypowiedzi, na którą się powoływała […] nie upoważnia do krytyki idącej zbyt daleko, niemającej w takim zakresie swojej podstawy w faktach, która nie pozostaje w związku z tym też w interesie społecznym. Żaden interes społeczny nie stał również za przedstawieniem w książce drugiego wątku, prywatnego [VI ACa 364/21].
Uwagi
Media relacjonujące wyrok sądu I instancji zaznaczają, że zbieżność nazwisk oskarżonej autorki oraz Joanny Gierak-Onoszko, autorki nagradzanej książki 27 śmierci Toby’ego Obeda (2019), jest przypadkowa.
